جهیزیه؛ لبخندی تلخ

آیا تامین جهیزیه بر عهده زن است؟

مسلما برای شروع یک زندگی جدید اسباب و لوازمی را باید تهیه کرد که ضروری بودن و کارایی بیشتر، شرط منطقی و عقلانی در انتخاب آن وسایل است. همچنین گفتنی است که منطقا و قانونا نیز مسئولیت تهیه آن وسایل باید بر عهده همان افرادی باشد که از آن نفع می‌برند که در اینجا همان عروس و داماد هستند. اما بدان جهت که در شریعت مقدس اسلام مسئولیت اقتصادی خانواده و مدیریت نهایی آن با مرد است، شرعا زنان از قبول مسئولیت تامین جهیزیه معاف هستند.

«الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ ...»(سوره نساء: آیه 34)؛ مردان بر زنان قیمومت و سرپرستى دارند، به خاطر این كه خدا بعضى را بر بعضى برترى داده، و به خاطر این كه مردان از مال خود نفقه زنان و مهریه آنان را مى‏دهند...(ترجمه المیزان)

جهیزیه نیز از آن جهت که لوازم زندگی زوجین هست، تهیه آن بر عهده سرپرست خانواده خواهد بود لذا هیچ ارتباطی به عروس و خانواده‌اش نداشته و جز فشار عرف دلیل دیگری برای اجرای این رسم وجود ندارد.

نیز در روایت است که: وَ قَالَ رسول الله: كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ ... وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ والمَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَى أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُم... و فرمود: آگاه باشید: كه همه شماها بسان چوپان هستید، كه بر حفظ گوسفندان موظّف گشته، و هر مردى نگهبان خانواده خویش است، و درباره آنان مسئول است، و زن هم نسبت به اهل خانه و فرزندانش، مسئول است و در باره آنها مورد بازخواست قرار مى‏گیرد.

بنابر این روایت، مسئولیت کلی خانواده با مرد بوده و بعد از مرد، زن در قبال اهل بیت و فرزندان مسئولیت دارد.

اما از آنجا که مراسم عرفی، داماد را نیز در فشار گذاشته و هزینه‌های تشریفاتی و اضافی بر ذمه او، بار کرده است، دیگر نمی توان یک طرفه به قاضی رفت. بسیاری از همین هزینه‌های اضافی را خود خانواده دختر بر پسر و خانواده‌اش تحمیل می‌کنند. هزینه خرید طلا، مراسم سنگین عروسی، مخارج سفر ماه عسل و بعضا خرید کادوهای مناسبتی و عیدی حتی برای اطرافیان و ... از این جمله‌اند که معمولا هم هیچ ارتباطی با شروع زندگی نداشته و تاثیر مثبتی هم در روابط زوجین ندارند؛ بلکه بخاطر مسائل جانبی زیادی که در پی دارند عوارض زیادی هم بدنبال دارند.

بنابراین در شرایطی می توانیم جهیزیه را از عهده خانواده دختر برداریم که آنها هم هزینه‌های اضافی را کم کنند. اگر بنا باشد که فشارهای عرفی ازدواج را کم نکنیم، بهتر همان است که هر دو خانواده در حد توان به ازدواج فرزندانشان کمک کنند. اما اگر قرار به اصلاح باشد بهترین پیشنهاد برای تامین جهیزیه را می‌توانیم در سنت پیامبر بیابیم. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) جهیزیه را از دارایی شخصی حضرت فاطمه تامین فرمود، همان دارایی‌ای که تحت عنوان مهریه از داماد گرفته شده بود: على(علیه‌السّلام) فرمود كه بنا به دستور رسول خدا(صلّى الله علیه و آله) سلاح جنگى خویش را به چهار صد و هشتاد درهم فروختم و پول آن را (بابت مهریه) در اختیار پیغمبر اكرم(صلى الله علیه و آله) گذاشتم. پیغمبر اكرم(صلى الله علیه و آله) مشتى از آن مبلغ را به دست مبارك برداشت و به «بلال» دستور داد تا بوى خوش (عطر و طیب) از آن بخرد. و مبلغی دیگر هم به دیگران داد تا جهیزیّه حضرت زهرا(علیهاالسلام) را فراهم نمایند.

(فضائل پنج تن علیهم‌السلام در صحاح ششگانه اهل سنت، ج‏2، 404، باب 90، زفاف على و فاطمه علیهماالسلام، ص: 395 )

به این صورت جهیزیه با حلالترین مال یعنی مهریه تامین شد و علاوه بر آن که هزینه جدیدی بر گردن مرد بار نشد، مهریه نیز نقداً در ابتدای زندگی پرداخت شد ضمنا بدان جهت که هزینه جهیزیه، در این روش از مال شرعی خود زن پرداخت می‌شود حق انتخاب و تدبیر  با خود اوست و سلیقه خود عروس لحاظ می‌گردد.

آیت الله حائری(امام جمعه سابق شیراز) در این خصوص می‌گوید: وقتی این فرهنگ در جامعه نهادینه شد که جهیزیه از مهریه‌ای که مرد به صورت نقدی پرداخت می‌کند، تامین شود به طور طبیعی توقعات مردها در بحث جهیزیه کمتر شده و حتی زنها نیز مهریه خود را نقداً دریافت می‌کنند. وی با بیان اینکه بسیاری از خانواده‌ها به خاطر عدم توانایی مالی در تامین جهیزیه قادر به شوهر دادن دختر خود نیستند، افزود: در هیچ جای دین و اسلام نیامده که پدر دختر باید هزینه جهیزیه را بپردازد بلکه باید مهریه، نقدی پرداخت شود و از آن منبع، پدر دختر می‌تواند برای فرزند خود جهیزیه تامین کند.

وی تاکید کرد: وقتی مهریه نقدی شد هم میزان آن تقلیل می یابد هم اینکه زن می تواند با آن برای خود لوازم ضروری زندگی را به عنوان جهیزیه خریداری کنند و حتی از چشم و هم چشمی‌ها نیز کاسته می‌شود. (سخنرانی آیت الله حائری در دیدار با اعضای ستاد تسهیل ازدواج سازمان ملی جوانان استان فارس)

مهریه مال زن است

البته گفتنی است که اگر چه خرید جهیزیه از مهریه، سنت پیامبر است اما واجب نیست و در صورتی که زن رضایت نداشته باشد اجبار نمی شود. هر چند بر عهده مرد هم نیست که جهیزیه را آنچنان که در عرف مرسوم است و یا آنچنان که همسرش می پسندد، تهیه کند بلکه کافی است در حد ضرورت و برای گذران زندگی معمولی و البته در شان زن، برای جهیزیه اقدام کند. اما اگر زن رضایت داشته باشد که از مهریه اش جهیزیه تهیه شود، این عمل او احسان و بخشش محسوب شده و موجب اجر و پاداش الهی است .

رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: سه گروه از زنها هستند كه خداوند ایشان را عذاب نمى‏كند و با حضرت فاطمه(علیهاالسّلام) محشور مى‏گرداند؛ و به هر كدام ثواب هزار شهید و ثواب یك سال عبادت مى‏دهند، (اول) زنى كه بر غیرت شوهرش صبر كند، و (دوم) زنى كه بد خلقى شوهر را تحمّل نماید (و سوم) زنى كه مهریه خود را به شوهر ببخشد. (ارشاد القلوب، ترجمه سلگى، ج‏1، ص 458 )

و نیز فرمود: هر زنى كه مهریه خود را به شوهرش ببخشد، براى هر درهمى ثواب آزاد كردن بنده‏اى برایش منظور مى‏گردد.(همان)

جهیزیه و عوارض دردناک آن

تحمیل جهیزیه بر خانواده عروس همیشه عوارض دردناکی داشته که اضطراب و فشار روانی، گرایش به سمت زن سالاری، بالا رفتن سن ازدواج، اسراف، تجمل گرایی و باز کردن محلی برای سوء استفاده فرصت طلبان، از آن جمله است .

فشار روانی و افزایش سن ازدواج

هر چند دوست نداشتن فرزند دختر به دلایل قدیمی در جامعه امروزی کمرنگ شده است اما باز هم تولد دختر و پسر نزد همه اقشار جامعه ما یکسان نیست و به محض تولد دختر فشارهایی همچون تامین جهیزیه بر شانه های والدین سنگینی می‌کند. این حقیقت تلخ، ظلمی در حق دختران است که باید با فرهنگسازی و اصلاحات عرفی برطرف گردد. این فشار روانی بر خانواده های دختردار با نزدیکتر شدن سن  ازدواج بیشتر شده و اضطراب آفرین میگردد تا جایی که برخی از خانواده ها به دلیل ناتوانی از خرید جهیزیه از تزویج دختران خود جلوگیری می کنند و موجب افزایش سن ازدواج می گردند.

گرایش به سمت  زن سالاری و دگرگونی ارزشها

امروزه بسیاری از زندگی های جدید در حالی تشکیل می شود که سهم زنان در تشکیل خانواده بیش از مردان و گاهی تا حد تمام است لذا به اگرچه به زبان هم آورده نشود، بخشی از امتیازات و وظایف مردان تغییر نامبارکی می کند و از هیبت و صلابت مردانه کاسته می شود و برعکس، زنان حتی گاهی برخلاف میلشان صفات مردانه پیدا می کنند. کم شدن جذبه و اقتدار مردانه به هر دلیلی که باشد خواسته و مطلوب زنان نیست. زیرا زنان هر چند میل به ریاست طلبی و تسخیر همسرانشان هم که داشته باشند از مردهای بی عرضه و ضعیف منزجرند؛ بنابراین برای بازگرداندن زن و مرد به جایگاههای شایسته و فطریشان لازم است که در بسیاری از امور عرفی و سنت های رایج جامعه از جمله جهیزیه تجدید نظر کرد. تامین جهیزیه از مهریه با وجود آنکه از جانب زن محسوب می شود اما چون مرد نیز در آن دخالت داشته و این دخالت به شکل هدیه بوده، احساس روانی خوبی را برای هر دو طرف ایجاد می کند و مهمتر آنکه هیچ منتی از طرف خانواده عروس بر داماد گذاشته نمی شود.

اسراف و تجمل گرایی در جهیزیه

وقتی قرار باشد جهیزیه از جیب دیگری تهیه شود قطعا بسیاری از ملاحظات در کار نخواهد بود و وقتی که زیاده روی و اسراف موجب افتخار و آبروداری باشد، بازار جهیزیه هر روز بدتر از دیروز خواهد بود و از همه بدتر وقتی قرار باشد در یک مراسم مفصل و بسیار مهم(جهاز سیه کردن) جهیزیه را نمایش داد و مُهر تایید گرفت و یا بعضا به رخ کشید باید توقع عوارض بدتری هم داشت. لذا اگر قرار است اصلاحات جدی در این زمینه صورت داد باید از براندازی همین مراسم شروع کرد. تامل و تفکر در سوره تکاثر موجب تنبه و هوشیاری خواهد بود.